Αλκιβιάδης Χατζηνικολάου

Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Περίληψη- Abstract

Σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες (Pateraki & Houndoumadi,2001,Sapouna, 2008), τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια καταγεγραμμένη άνοδος των προβλημάτων συμπεριφοράς στους μαθητές των ελληνικών σχολείων. Αλλά και μαθητές και εκπαιδευτικοί γίνονται καθημερινά μάρτυρες εκδήλωσης μορφών βίαιης συμπεριφοράς εντός και εκτός σχολείου. Η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται από την πλευρά των μαθητών με θύματα τους συμμαθητές τους, τους εκπαιδευτικούς ή τη σχολική περιουσία (κτίρια, αντικείμενα κτλ.). Παράλληλα με αυτές τις μορφές βίαιης συμπεριφοράς θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και ανάλογες συμπεριφορές που εκδηλώνονται ,κάτω από ορισμένες συνθήκες ,από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Το παρόν άρθρο, βασισμένο σε συναφή βιβλιογραφία, επιχειρεί να παρουσιάσει θεωρητικά την έννοια της επιθετικότητας στα σχολεία, ώστε να γίνει αντιληπτό ότι οι παρεμβάσεις αντιμετώπισης διάφορων μορφών κρίσης πρέπει να εντάσσονται σε ένα συγκεκριμένο σχέδιο πρόληψης, γιατί έτσι είναι πιο αποτελεσματικές.

Τί κάνουμε όταν διαπιστώσουμε ότι ένας μαθητής βρίσκεται σε κίνδυνο;

Σύμφωνα με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ( 2000)

• Δεν αντιδρούμε με επιθετικότητα

• Παρατηρούμε αν το πρόβλημα εμφανίζεται με πολλαπλές μορφές.

• Εξετάζουμε τη συμπεριφορά σε σχέση με άλλους παράγοντες.

• Δεν ξεχνάμε ότι υπάρχει πραγματικός κίνδυνος παρερμηνείας.

• Δεν ξεχνάμε ότι βασική αρχή της αποτελεσματικότητας του σχολείου είναι ότι αναγνωρίζει σε κάθε παιδί τη δυνατότητα να ξεπερνάει δύσκολες καταστάσεις και να ελέγχει αρνητικά συναισθήματα και συμπεριφορές.

Αν δεν υπάρχει άμεσος κίνδυνος:

• Ζητάμε τη βοήθεια σχολικού ψυχολόγου, ειδικού δασκάλου ή άλλου ειδικού. Αυτός αναλαμβάνει την ευθύνη για ό, τι χρειάζεται να γίνει.

Αν εκτιμηθεί ότι το πρόβλημα είναι σοβαρό:

• Ενημερώνονται με εχεμύθεια αμέσως οι γονείς και ζητούμε τη συνεργασία τους, αν χρειάζονται παρεμβάσεις που αφορούν το παιδί.

Αν ένα παιδί βρεθεί εκτός ελέγχου και απειλείται με κίνδυνο η ζωή του ή η ζωή άλλων ατόμων :

• Ειδοποιούμε επειγόντως τη διοίκηση του σχολείου και το σχολικό ψυχολόγο, τον Σχολικό Σύμβουλο, τους γονείς.

• Αποφεύγουμε αυταρχικές αντιδράσεις, επιθετικές κινήσεις, απειλές.

• Προσεγγίζουν το παιδί μόνον άτομα που μπορούν να το ηρεμήσουν, επικοινωνώντας μαζί του με ανοιχτές ερωτήσεις.

Καλλιέργεια της ικανότητας εποικοδομητικής επίλυσης συγκρούσεων

Η κατανόηση και η έγκαιρη επισήμανση συμπεριφοράς που προειδοποιούν για ενδεχόμενο κίνδυνο ή κλιμάκωσή του είναι ένα ουσιαστικό βήμα. Αλλά το ζητούμενο από ένα πρόγραμμα παρέμβασης για την πρόληψη, που αποσκοπεί στο θετικό χειρισμό των συγκρούσεων, είναι η ανάπτυξη ατομικών δεξιοτήτων στους μαθητές και το προσωπικό καθώς επίσης και αλλαγές στο σύστημα του σχολείου, στο πρότυπο χειρισμού της επιθετικότητας και των συγκρούσεων.

Η ικανότητα για εποικοδομητική και όχι βίαιη αντιμετώπιση της σύγκρουσης αναπτύσσεται και μπορεί να γίνει αντικείμενο μάθησης. Είναι μέρος της ενηλικίωσης και της κοινωνικοποίησης, καθώς και της προετοιμασίας για αποτελεσματική ένταξη στην κοινωνία των ενηλίκων. Γι’ αυτό σε άλλες χώρες εισάγονται στα σχολεία μαθήματα και δραστηριότητες, με στόχο την ανάπτυξη αυτής της ικανότητας από όλους τους μαθητές. Για να αναπτυχθεί η ικανότητα αυτή απαιτούνται: Κατανόηση των πηγών της δυναμικής της σύγκρουσης, διαφύλαξη των σχέσεων και δημιουργία ασφαλούς περιβάλλοντος, ανάπτυξη ικανοτήτων επίλυσης συγκρούσεων με το παράδειγμα και την άσκηση, καθώς και καλλιέργεια μιας σειράς από ικανότητες (επικοινωνία, δημιουργική σκέψη, κριτική σκέψη κτλ.) που. σύμφωνα με στοιχεία των σχετικών ερευνών, αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της ικανότητας επίλυσης των συγκρούσεων γενικότερα. Παρατηρήθηκε ότι παιδιά που έχουν αναπτύξει άμυνες σε αρνητικές επιδράσεις από τα πρώτα χρόνια της ζωή τους, έχουν εμπειρίες θετικών σχέσεων με ενήλικες και με συνομήλικους και έχουν αναπτύξει δεσμούς με την οικογένεια, το σχολείο και την κοινότητα (Catalano & Hawkins, 1995).

Άλλες προσεγγίσεις και καινοτόμα προγράμματα σε σχολεία άλλων χωρών για την ανάπτυξη της ικανότητας εποικοδομητικής επίλυσης συγκρούσεων είναι ο ορισμός «διαμεσολαβητών» στην επίλυση συγκρούσεων. Επιλέγονται άτομα (ενήλικες ή και μαθητές) που έχουν τα κατάλληλα προσόντα ή εκπαιδεύονται στις αρχές και δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων και στη διαδικασία διαμεσολάβησης, ώστε να μπορούν να συμπαρίστανται σε περιπτώσεις σύγκρουσης, και ως τρίτοι, ουδέτεροι ,να διευκολύνουν στην εξεύρεση λύσεων. Σε ορισμένα σχολεία, μάλιστα, γίνεται προσπάθεια η διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων να συνιστά τακτική της λειτουργίας και της διοίκησης του σχολείου και της τάξης. Οι αρχές και διαδικασίες επίλυσης συγκρούσεων μαθαίνονται και χρησιμοποιούνται από κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας, εκπαιδευτικούς,, συμβούλους, προϊσταμένους, διευθυντές, μαθητές, γονείς.

Αναμόρφωση του σχολικού κλίματος

Πέρα από τις παρεμβάσεις που αποβλέπουν στην αντιμετώπιση μορφών εχθρικής συμπεριφοράς, χρειάζεται και η ριζική αλλαγή του σχολικού κλίματος στον οργανισμό στον οποίο εκδηλώνονται τέτοιες συμπεριφορές, που δε θα αποβλέπει απλά σε μια αποτρεπτικού χαρακτήρα παρέμβαση, όποτε εκδηλώνονται βίαιες καταστάσεις, αλλά θα επιδιώκει να διαμορφώσει τη σχολική ζωή με τέτοιον τρόπο, ώστε να απομακρύνονται έμμεσα οι αιτίες που θεωρούνται υπεύθυνες εκδήλωσης της επιθετικότητας. Ο σχεδιασμός μιας παιδαγωγικής στρατηγικής που στοχεύει στην αντιμετώπιση της επιθετικότητας στο σχολείο θα πρέπει να είναι πολυδιάστατος και να λαμβάνει υπόψη του τους ποικίλους παράγοντες, που έχει αποδειχτεί ότι άμεσα ή έμμεσα εμπλέκονται στην εμφάνιση του φαινομένου, π.χ. οργανωτικές αδυναμίες, κακή επικοινωνία, δημιουργία ομάδων, διαπροσωπικές σχέσεις(Σταμάτης,2012). Οι παράγοντες αυτοί έχουν σχέση με την κατάλληλη διαμόρφωση του φυσικού χώρου, τις σχέσεις των εμπλεκόμενων προσώπων και τη μαθησιακή διαδικασία. Η σωστή αντιμετώπιση όλων αυτών των παραγόντων στο σύνολο τους μπορεί να φέρει πολύ θετικά αποτελέσματα και βελτίωση της σχολικής ζωής, παραμερίζοντας βίαιες καταστάσεις. Και εδώ έρχεται ο διευθυντής-ηγέτης να πάρει όλο το σχολικό περιβάλλον, υπό την καθοδήγησή του, για τη δημιουργία θετικού κλίματος , ώστε καθημερινά να δίνει την εικόνα της φροντίδας, του σεβασμού, της επικοινωνίας και της υπευθυνότητας

Διευθέτηση του σχολικού χώρου

Πολύ σημαντικός είναι ο ρόλος του φυσικού περιβάλλοντος του σχολείου, γιατί επηρεάζει τις στάσεις, τη συμπεριφορά και τα κίνητρα επιτυχίας στα μαθήματα. Με βάση τα αποτελέσματα ερευνών(Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,2000), το σχολικό περιβάλλον πρέπει να δημιουργεί ασφάλεια και αίσθηση φροντίδας στους μαθητές. Συνήθως εκδηλώνονται περισσότερες συγκρούσεις και βία σε απεριποίητα σχολικά κτίρια, πολύ κρύα ή πολύ ζεστά, γεμάτα με αντιαισθητικά γκράφιτι. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η περιποίηση, η καθαριότητα και η αισθητική τους.

Όσον αφορά στην ασφάλεια του χώρου, είναι απαραίτητη η τακτική επίβλεψη των χώρων πρόσβασης, αλλά και όλου γενικά του σχολικού χώρου, των χώρων στάθμευσης, των στάσεων των λεωφορείων κτλ. Επιπλέον. είναι απαραίτητη η στενή συνεργασία με το σχολικό τροχονόμο, αλλά και την αστυνομία της περιοχής για θέματα ασφάλειας κατά τη μετάβαση από το σπίτι στο σχολείο, και το αντίθετο.

Ένας άλλος παράγοντας που σχετίζεται άμεσα με αισθήματα ασφάλειας των μαθητών και επηρεάζει θετικά το σχολικό κλίμα είναι το μέγεθος των σχολικών χώρων και ο αριθμός των μελών της ομάδας. Μεγάλα σχολικά συγκροτήματα, αχανείς αίθουσες διδασκαλίας, μεγάλος αριθμός μαθητών σε μια τάξη αποτελούν παράγοντες αρνητικούς, που ενισχύουν την ανασφάλεια και εμποδίζουν την καλλιέργεια στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Η πρόβλεψη για περιστασιακή διεξαγωγή του μαθήματος σε μικρές ομάδες μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ θετικό βήμα, εφόσον οι παρεμβάσεις στο σύνολο του προβλήματος δεν είναι εφικτές. Παράλληλα η διαμόρφωση ενός σωστού και καλά οργανωμένου ωραρίου εργασίας ελαχιστοποιεί την παραμονή σε διαδρόμους και σε χώρους χωρίς την παρουσία των ενηλίκων. Έτσι, περιορίζεται η πιθανότητα συγκρούσεων και προστριβών.

Επαναπροσδιορισμός των διαπροσωπικών σχέσεων

Η αντιμετώπιση προβληματικών καταστάσεων στο σχολείο δεν είναι υπόθεση ενός ατόμου. Χρειάζεται συστηματική και δημιουργική συνεργασία όλων των μελών του συλλόγου διδασκόντων, για να υπάρξουν θετικά αποτελέσματα. Και εδώ ρόλος του διευθυντή, ως προέδρου του συλλόγου διδασκόντων, είναι καθοριστικός. Οι ενδοσχολικές επιμορφώσεις και οι συχνές συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων υπό την παρακίνησή του βοηθούν στην ακριβή εκτίμηση των γεγονότων και τη σωστή αντιμετώπισή τους.

Παράλληλα θα πρέπει να καλλιεργηθεί συνεργατικό κλίμα ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Η συμβολή των γονέων είναι καθοριστική. Απαιτείται στενή επαφή με τους γονείς στο πλαίσιο ενημέρωσης και κατάρτισης, ώστε να αποφεύγοντα από την πλευρά τους συμπεριφορές που ενισχύουν την επιθετικότητα των παιδιών. Οι γονείς πρέπει με συχνές επισκέψεις στο χώρο του σχολείου να ενθαρρύνονται, ώστε να εξωτερικεύουν τις ανησυχίες τους και τα ενδιαφέροντα τους για τα παιδιά. Η εμπλοκή επιπλέον των γονέων στη μαθησιακή διαδικασία συμμετέχοντας σε κοινές δραστηριότητες με τα παιδιά, ενισχύει τους δεσμούς γονέων – μαθητών -εκπαιδευτικών, πράγμα πολύ θετικό για την επιτυχή αντιμετώπιση συγκρουσιακών καταστάσεων. Όπως δείχνουν πολλές έρευνες (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,2000), θετική σχέση των μαθητών με ενήλικες που είναι διαθέσιμοι να βοηθήσουν όταν τους χρειάζονται τα παιδιά, αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα στην πρόληψη της βίας. Οι μαθητές καταφεύγουν σ’ αυτούς για στήριξη σε καταστάσεις μοναξιάς και ενθάρρυνση όταν δέχονται επιθετικότητα από άλλους. Σε πολλές χώρες, εκτός από την προσπάθεια οι καθημερινές σχέσεις να διέπονται από τις αξίες σεβασμού των ανθρωπίνων και ατομικών δικαιωμάτων, ορίζεται στο σχολείο ένας «εκπαιδευτικός εμπιστοσύνης» ή οργανώνεται στον χώρο του σχολείου τακτική συνεργασία με ψυχολόγο ή κοινωνικό λειτουργό, που είναι διαθέσιμοι σε όποιον χρειαστεί τη βοήθειά τους.

Αναμόρφωση της μαθησιακής διαδικασίας

Σχετικά με το κλίμα διδασκαλίας και γενικότερα της σχολικής ζωής, θα πρέπει να επικρατεί δημιουργικότητα, ευρηματικότητα, πνεύμα συνεργασίας, ενεργός συμμετοχή και καλλιέργεια όλων των επιμέρους ικανοτήτων κάθε μαθητή. Το μάθημα σε γενικές γραμμές θα πρέπει να προκαλεί χαρά, να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των μαθητών, στους προβληματισμούς και στα ενδιαφέροντά τους, να λειτουργεί ως συμπαραστάτης στην προσπάθεια καθενός να προσεγγίζει δημιουργικά τον κόσμο που τον περιβάλλει και τον προβληματίζει. Να είναι ένα μαθητοκεντρικό, ομαδοκεντρικό μάθημα. Οι μαθητές να μην είναι απλοί θεατές των τεκταινόμενων, αλλά ενεργά μέλη του σχεδιασμού και της οργάνωσής τους. Η συμμετοχή τους στη μάθηση να είναι ενεργός, χωρίς να χρειάζεται ενίσχυση με εξωγενή κίνητρα και η μάθηση να αντιμετωπίζεται ως εσωτερική ανάγκη. Έτσι το μάθημα αυτής της μορφής θα τονίζει όλες εκείνες τις δραστηριότητες, που αποβάλλουν καταστάσεις απραξίας, αδιαφορίας, έλλειψης συμμετοχής. Σε έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου(2007) φάνηκε από τις απαντήσεις ότι οι μαθητές κυρίως βίωναν αρνητικά συναισθήματα. Μεταβιβάζοντας τις αρμοδιότητες δράσης και πρωτοβουλιών στην ίδια την ομάδα από μαθητές και εκπαιδευτικούς, ενισχύουμε την υπευθυνότητα, το ζήλο, το ενδιαφέρον, τη συμμετοχή, που είναι στοιχεία αποτρεπτικά των επιθετικών διαθέσεων(Ματσόπουλος,2005).

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ένα μεγάλο μέρος των αιτιών που προκαλούν την επιθετικότητα υποχωρούν, γιατί και η «καλή» επιθετικότητα βρίσκει διεξόδους έκφρασης, αλλά και η «κακή» δεν ενισχύεται από ανταγωνιστικές διαθέσεις και φοβικές καταστάσεις. Ακόμη και η αξιολόγηση, διαδικασία άμεσα συνδεδεμένη με καταστάσεις φόβου, στην περίπτωση μιας ενεργού συμμετοχής του μαθητή στη διαμόρφωση του μαθήματος, έρχεται μάλλον να παίξει το ρόλο ενημέρωσης ως προς την επίτευξη των διδακτικών στόχων (διαμορφωτική αξιολόγηση).

Επίλογος

Το κείμενο αναφέρθηκε στην αντιμετώπιση της επιθετικότητας στα σχολεία μέσα από μηχανισμούς πρόληψης και από μια πολύπλευρη αναδιαμόρφωση του σχολικού περιβάλλοντος σε σχέση με τη διοίκηση, διότι , όπως φαίνεται από τα παραπάνω, έτσι, δημιουργείται το κατάλληλο κλίμα που εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούνται, ώστε να είναι ένα σχολείο για όλους, με αναβάθμιση της μαθησιακής διαδικασίας, ανάπτυξη προστατευτικών παραγόντων και καλλιέργεια δεξιοτήτων, που οδηγούν στην αποφυγή προβλημάτων συμπεριφοράς και στη διασφάλιση της εύρυθμης και αποδοτικής λειτουργίας του. Στόχος της διαχείρισης συγκρούσεων είναι να λύνονται τα προβλήματα που δημιουργούνται επιφέροντας θετικές αλλαγές τόσο στα εμπλεκόμενα μέρη, όσο και στο σχολείο και ο εκπαιδευτικός ηγέτης να διαχειρίζεται τις συγκρούσεις διαμεσολαβητικά, δίκαια, αμερόληπτα αλλά και ουσιαστικά, μετατρέποντας τη σύγκρουση σε εποικοδομητικό παράγοντα για τη σχολική ζωή.

Για όλους αυτούς τους λόγους το κείμενο αυτό θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο σε εκπαιδευτικούς και γονείς.

ΥΓ: Προς ενημέρωση, για την ανάπτυξη και λειτουργία Δικτύου Πρόληψης και Αντιμετώπισης φαινομένων της Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού(ΣΒΕ) το Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων έχει προβεί:

α. Στην ίδρυση Παρατηρητηρίου με την ΥΑ 159704/Γ7/17-12-2012

β. Στην επιμόρφωση Μελών Ομάδων Δράσεων Πρόληψης με την ΥΑ 4965/29-06-2015 και

γ. Σε συμπληρωματικές ενέργειες με την ΥΑ 6607/31-08-2015.

Βιβλιογραφία

Ματσόπουλος, Α. (2005). Σχολική Ψυχολογία: Μια Νέα Επιστήμη. Συγγραφέας: Αθήνα

Olweus, D. (2009). «Εκφοβισμός και Βία στο Σχολείο. Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε». Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.

Pateraki, L. & Houndoumadi, A. (2001).Bullying among primary school children in Athens, Greece. Educational Psychology.

Σαΐτης Χ. (2002). Ο Διευθυντής στο σύγχρονο σχολείο. Από τη Θεωρία στην Πράξη. Αθήνα: Αυτοέκδοση.

Sapouna, M. (2008). Bullying in Greek primary and secondary schools, School Psychology International.

Σταμάτης, Π.(2012). Επικοινωνία στην Εκπαιδευτική και Διοικητική Διαδικασία. Βασικές έννοιες και στρατηγικές. Αθήνα: Διάδραση.

Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2007)» Αξιολόγηση των Ποιοτικών χαρακτηριστικών του συστήματος Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης», Ερευνητικό πρόγραμμα.

Χηνάς,Π.& Χρυσαφίδης,Κ.(2000).Επιθετικότητα στο σχολείο-προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση, ΥΠΕΠΘ, ανακτήθηκε από http://paroutsas.jmcgr/agre– siv.htm

Ηλεκτρονικές πηγές:

Ειδική Διαπαιδαγώγηση: eidikidiapaidagogisiblogspot.com/2017/12

Πηγή άρθρου: Εφημερίδα «Το Βήμα της Κω»